Zakończenie prac renowacyjnych przy Pomniku Ofiar Obozu Kulmhof

Dzieło Józefa Stasińskiego i Jerzego Buszkiewicza jest wyjątkowe w przekazie i formie. Na tle innych założeń pomnikowych w historycznych miejscach Zagłady wyróżnia się monumentalną bryła, sprawiająca wrażenie „wyrzucenia w powietrze”. Wznosi się nad terenem 2,7 m, opierając się na pięciu nieregularnie rozmieszczonych podporach o formie ściętych ostrosłupów. Główna bryła Pomnika jest skrzynią żelbetową z ukrytym w jej wnętrzu układem ścian tworzących siedemnaście komór. O wyjątkowości dzieła świadczą nie tylko jego parametry, kubatura bryły wynosi 2500 m³, ale także siła wyrazu plastycznego. Na ścianie frontowej monumentu znajduje się płaskorzeźbiona scena, ukazująca symboliczną drogę ofiar obozu Kulmhof ku nieuchronnej Zagładzie. Na tylnej ścianie umieszczono słowa Odezwy do naszego przyszłego narodu, listu potajemnie napisanego najprawdopodobniej przez Izaaka Zygelmana w imieniu ostatnich żydowskich więźniów obozu.

Z biegiem lat stan techniczny Pomnika ulegał pogorszeniu. Brak systematycznej konserwacji, zwłaszcza w poszyciu dachu oraz możliwe błędy konstrukcyjne, przyczyniły się do znacznego uszkodzenia bryły monumentu. Liczne ekspertyzy wykazały uszkodzenia powierzchni z inskrypcją Odezwy, o czym świadczyły parte niezagęszczonego betonu czy w przypadku płaskorzeźby, niedostatecznie wypełnione styki między elementami składowymi kompozycji.

W ostatnim czasie Pomnik w lesie rzuchowskim przeszedł gruntowny remont. Inwestorem przedsięwzięcia było Muzeum Martyrologiczne w Żabikowie, sprawujące od 1 lipca 2013 r. opiekę nad Miejscem Pamięci. W marcu 2018 r. Wielkopolski Wojewódzki Konserwator Zabytków w Poznaniu wydał zgodę na przeprowadzenie prac remontowych. Najważniejszym punktem w przywracaniu dawnej wartości obiektu było uszczelnienie pokrycia dachu, tak by uchronić dolne partie monumentu przed zniszczeniem oraz udostępnienie go, po wielu latach odgrodzenia, zwiedzającym.

Pracami objęto również wnętrze obiektu, oczyszczając je i wstawiając częściowo nowe płyty stropowe. By umożliwić dostęp do tzw. ślepych komór zamontowano dodatkowe wyłazy dachowe. Z całej konstrukcji żelbetowej usunięto ślady korozji po prętach zbrojeniowych oraz uszkodzone fragmenty betonu. Powierzchnie zewnętrzne, w tym płytę dna Pomnika, oczyszczono poprzez piaskowanie, a ścianę z inskrypcją nieinwazyjnie, metodą parowo-ciśnieniową.

Prace remontowe mogły być prowadzone w ograniczonym czasie od 1 sierpnia do 15 października w latach 2018-2019. Taki harmonogram prac podyktowany był decyzją Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Poznaniu ze względu na występowanie we wnętrzu Pomnika stanowisk i siedlisk nocka dużego, gatunku podlegającego w Polsce ścisłej ochronie. Przed przystąpieniem do jakichkolwiek prac, przeprowadzono inwentaryzację populacji ssaków. Następnie w ramach kompensacji chiropterologicznej w bliskim sąsiedztwie Pomnika zamontowano trzydzieści trocinobenowych schronów dla nietoperzy. Ustalono również montaż w każdej z komór pustaków keramzytowych, służących dla nich za nowe mikrosiedliska.

Kolejnym etapem w przywracaniu wartości zabytkowej monumentu były prace naprawcze. W zależności od ich miejsca część polegała na wzmocnieniu konstrukcji, montując nowe elementy zbrojenia i jej uszczelnieniu poprzez iniekcję ciśnieniową. Pozostała część prac polegała na uzupełnianiu ubytków w konstrukcji. Wprowadzono również zabezpieczenie przed szkodliwymi warunkami atmosferycznymi w postaci powłoki hydrofobowej.

Wyzwaniem konserwatorskim dla inwestora była wschodnia elewacja Pomnika z przedstawieniem płaskorzeźbionym autorstwa Józefa Stasińskiego. Płaskorzeźbę objęto oddzielnym programem konserwatorskim. Od pewnego czasu uwidoczniły się na niej łączenia między płytami kompozycji. Płaskorzeźba uległa także znacznemu zabrudzeniu (widoczne porosty mikroorganizmów i wykwity solne) oraz uszkodzeniu szczególnie w partiach narożnych. Szczególnych starań dołożono w scaleniu kolorystycznym powierzchni płaskorzeźby z resztą Pomnika.

Prace modernizacyjne monumentu zrealizowano z dotacji Urzędu Marszałkowskiego Województwa Wielkopolskiego w latach 2017-2019. Przyznane środki pozwoliły przywrócić najwyższą rangę Pomnika jako upamiętnienia ofiar Holokaustu. W 2019 r. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach Programu Ministra dofinansowało zakończenie projektu.

Warto nadmienić, że teren poobozowy Kulmhof w lesie rzuchowskim wraz z usytuowanym w jego obrębie Pomnikiem decyzją Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Koninie z dnia 17 czerwca 1994 r. wpisano do rejestru zabytków.